- İbrahim Müteferrika (1674, Erdel Prensliği - 1745, İstanbul), Macar kökenli bir Osmanlı müteferrika, matbaacı, yayıncı, yazar ve çevirmendir.
İbrahim Müteferrika Kimdir?
Osmanlı İmparatorluğu'nda basımevi kurup Türkçe kitaplar yayımlayan ilk kişidir. IV. Mehmed ve II. Mustafa dönemlerinde yaşamıştır. 1674'te, günümüzde Romanya sınırlarında yer alan Kaloşvar şehrinde dünyaya gelen Müteferrika, aslen bir Macar'dı. 1692'deki İkinci Viyana Kuşatması sonrasındaki savaşlarda Osmanlılara esir düşüp İstanbul'a getirilmiştir. Burada İslamiyet’i kabul etmiş ve müteferrikalık görevine başlamıştır. "Müteferrika" terimi, sarayda padişah ya da vezirlerin işlerini yürüten görevliye verilen unvandır. Birden fazla dil bilmesi nedeniyle yabancı devletlerle yapılan heyetlerde yer almıştır. Ayrıca Macaristan'da aldığı eğitim sırasında matbaa ve hat işlerini öğrenmiş ve bu alanda bir matbaa kurmayı arzulamıştır.
Osmanlı İmparatorluğu’nda Matbaa
Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, 1720 yılında Yirmisekiz Mehmed Çelebi’yi Paris’e elçi olarak göndermiş ve yanında oğlu Mehmed Said Efendi’yi de götürmüştür. Yirmisekiz Mehmed Çelebi, sefaretnamesinde Fransa hakkında önemli bilgiler verirken, oğlu da pek çok yeniliği Osmanlı İmparatorluğu’na getirmiştir. Paris’te bulunduğu sırada bir matbaayı ziyaret eden Mehmed Said Efendi, İstanbul’a döndüğünde matbaa kurma kararı almıştır. İstanbul’a dönüşünde İbrahim Müteferrika ile tanışan Mehmed Said Efendi, birlikte bir matbaa kurmak için çalışmalar yapmaya başlamıştır. Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, bu girişimlerini desteklemiş ve matbaanın kurulmasına sadece dinî olmayan eserlerin basılması şartıyla izin verilmiştir. Ayrıca, Şeyhülislâm Abdullah Efendi’den dinle ilgili olmayan kitapların basılmasına dair fetva ve III. Ahmet’ten de onay alınmıştır.
16 Aralık 1727’de Darü’t-Tıbâati’l Amire adlı ilk matbaanın kurulmasına başlanmıştır. Matbaanın makineleri ve Latin alfabesi kalıpları yurt dışından temin edilmiştir. Kullanılan Arap alfabesi kalıplarının kaynağı ise belirsiz olup, bazı bulgulara göre Müteferrika tarafından yapılmıştır. Ayrıca Yalova’da da bir kâğıt fabrikası (Kağıthane-i Yalakabad) kurulmuştur. 1729’da matbaanın ilk eseri olan Vankulu Lügatı basılmıştır. Sonrasında tarih, coğrafya ve sözlük alanlarında toplamda 17 eser basılmış ve bu eserlerin cilt sayısı 22’ye ulaşmıştır. Basılan eserlerin içinde Marmara Denizi’nin bir haritası da bulunmaktadır.
Etkisi ve Mirası
İbrahim Müteferrika 1745’te vefat etti ve cenazesi İstanbul’daki Aynalıkavak Kabristanı’na defnedildi. 1942 yılında, Reşid Saffet Atabinen'in çabalarıyla, cenazesi Galata Mevlevîhânesi hazîresine nakledildi. Müteferrika'nın Osmanlı İmparatorluğu'na
kazandırdığı ilk matbaanın işletme izni, onun ölümünden sonra Rumeli kadılarından İbrahim Efendi ve Anadolu kadılarından Ahmed Efendi’ye verilmişti. Ancak, bu ikili yalnızca 1757’de bir kitap basmayı başarabilmiş ve bu da Müteferrika'nın basmış olduğu Vankulu Lügatı'nın ikinci baskısıydı. 1757’den sonra ise matbaa uzun bir süre boyunca, 1784 yılına kadar faaliyet göstermedi. İbrahim Müteferrika’nın matbaanın Osmanlı topraklarında kurulması ve işletilmesi konusundaki gayretleri, onun en büyük mirasıdır. Bu ilk matbaanın açılmasının ardından yayımlanan eserler, Osmanlı İmparatorluğu'nda bilginin yayılmasını sağlamış ve kültürel gelişime katkı sunmuştur. Bugün, Müteferrika'nın basmış olduğu özgün eserler, Yalova’daki İbrahim Müteferrika Kâğıt Müzesi'nde sergilenmektedir. Ayrıca İstanbul'daki Sahaflar Çarşısı’nda, Kapalıçarşı’nın bitişiğinde, ona ait bir heykel de bulunmaktadır. Bu heykel, onun Osmanlı'daki matbaanın yayılmasındaki önemli rolünü ve kültürel mirasını simgelemektedir.