Cilt Sanatı Gereçleri ve Bölümleri Nelerdir? Cilt Nasıl Yapılır?

Cilt Sanatı Gereçleri​

Cilt yapımında kullanılan gereçlerin başında deri gelir. Sahtiyan (keçi derisi), meşin (koyun derisi), ceylan ve deve derileri ciltçilikte kullanılan başlıca gereçlerdir. Derilerin renklerinde daha çok siyah ve kahverenginin tonları yeğlenmiş, ayrıca kırmızı, vişne rengi, yeşil, mavi, mor renkli deriler de ciltçilikte kullanılmıştır. 14. yy’dan başlayarak Anadolu’da dericilik büyük ölçüde gelişmiş, Kırşehir, Kastamonu, Safranbolu, Trabzon, Konya ve bazı Batı Anadolu kentlerinde işlenen deriler dış pazarlara gönderilmiştir (bu dönemde cilt yapımı için sahtiyan, klasik yöntemle, ıslatılarak yumuşatılır ve bıçkıyla kağıt inceliğinde traş edilerek cilt için hazırlanırdı).

Türk ciltlerinde başlangıçta tahta kapaklar kullanılmış, sonradan kağıdın bulunması ve zamanla mukavva (karton) yapılmasıyla, cilt kapaklarında tahtanın yerini mukavva almıştır. Kapak yapılırken, mukavva klasik yöntemle “murakkaa” denilen üslupla hazırlanır. Bu yöntemde, önce kağıtları birbiri üstüne yapıştırarak germekte kullanılan ve ıhlamur ağacından yapılan murakkaa tahtasından yararlanılır. Kağıtlar önce iyice ıslatılıp, kurumaya bırakılır. Kağıtlardan birinin “su”yu öbürünün ters yönüne gelecek biçimde kolayca yapıştırılması işlemine, “murakkaa germek” denir. Kitap kabı için istenilen kalınlık elde edilince, yapıştırılan ve gerilen kağıtlar kurumaya bırakılır. Kuruma zamanı ne kadar uzun olursa, o ölçüde iyi sonuç elde edilir. Bu biçimde elde edilen murakkaa mukavva, sert ve dayanıklıdır; sonradan dönme yapmaz. Kağıtları yapıştırmakta kullanılan kolanın içine, kağıdın iyice kurumasını sağlamak amacıyla ve korunması için, belli ölçüde şap karıştırılır.

Cilt Sanatı Bölümleri​

Klasik Türk cildi başlıca beş bölümden oluşur. Altıncı parçayı oluşturan, kitap yapraklarını düzgün ve bir arada tutan bölümeyse “şiraze” adı verilir. Sözü edilen bu beş temel parçanın adları ve işlevleri şöyle sıralanabilir.

üst kapak (sağ baş) : Kitabın üst kesimini örten bölüm;

alt kapak (sol baş) : Kitabın alt kesimine gelen bölüm;

dip (sırt) : Kitabın arkasını kaplayan dar bölüm;

mikleb : Alt kapağa “sertab”la bağlanan bölüm, sivridir; kitabın üst kapağıyla birlikte, sayfaların arasına ya da kitap arasına girer; sertabı kapalı tutmaya yarar;

sertab : Miklebin alt kapağa bağlandığı bölüm. Miklebe hareket etme olanağı sağlar; kitap kapatıldığı zaman da, ön bölümü örtmeye yarar.

Klasik Türk cildinde, sayfaların ön kenarlarının bozulmaması için, sertabın iki yanında, sol kapak ve mikleb boyunca bir fazlalık bırakılır. Bu fazlalığa “dudak” adı verilir.

Cilt Nasıl Yapılır?​

Elyazması bir yapıta cilt yapılmadan önce “şiraze”si örülür. Bu işlem için önce yazma kitabın formaları, özel cilt dikişi için yapılmış iplikle bağlanır. Cilt ipliği olarak genelikle değişik kalınlıklarda, yazma kitabın kağıdının rengine uygun ibrişim kullanılır. İbrişimin balmumuyla pekiştirilmesi, cildin sağlamlığını artırmasının yanı sıra, ciltçinin ustalığını da gösterir. Kitabın formalarının bağlanmasının da değişik yolları vardır. Formalar, ortalarından geçirilerek ve gizli alt kolon atılarak dikilir. Gizli alt kolonların üstüne şirazenin alt kolonları atılır. Şirazeye altlık (yastık) olması için, kitabın sırtı altına deriden bir şerit yapıştırılıp, uçları kesilir. Şiraze alt yastığı deri üstünden, eşit aralıklarla dikilerek, kolonlar atılır.

Böylece kitap, şiraze örülmeye hazır duruma getirilmiş olur. Ciltte asıl formaları birbirine bağlayacak olan, şirazedir. Görevi, kitap sayfalarının başlarını bir düzeyde tutmak ve formaların birbirinden ayrılarak dağılmasına engel olmaktır (eski ciltlerin uzun süre bozulmadan kalabilmesini, şiraze örgüleri sağlamıştır). Şiraze elle örülür. Bu örme işinde iki tane ince uzun iğne ve çeşitli örgülere göre değişebilen kalınlıkta iki renk ibrişim kullanılır. Sırtın altına yapıştırılan deri yastığı kaplayan şiraze örgüsü, kalınlığı alttaki deri yüksekliğine varınca, tamamlanmış olur. Dolayısıyle, kitabın boyuna göre, şiraze altı deri yastığının kalınlığı ile şiraze örgü kalınlığı değişiktir. Şirazenin çeşitli türlerinin en yaygın olanları arasında alafranga, balıksırtı, sıçan dişi, tek baklava, çift baklava, geçmeli, düz, zikzak, sağ-sol, yol, vb. sayılabilir. Yazma yapıtların ciltlerinde, cildin korunması için, ayrıca bir “cilbend” yapılmıştır. Cilbend, kitap cildinin içine konduğu zarf gibi bir kutudur. Klasik ciltte, kitap ile kapakların arası, bir başka Türk el sanatı ürünü olan ebru kağıdı ile kaplanır.

Türk Cilt Sanatının Özellikleri​

İster kağıt, ister deriden olsun, Türk cildinin belli başlı özellikleri şöyle sıralanabilir:

1. Türk ciltlerinde kapaklar kitap boyundadır. Kitabın kıyısından dışarı taşmaz. Böyle bir cilt yapmak için kitabın her iki yüzünden özenle ölçü alınır. Alınan bu ölçülere göre alt ve üst kapaklar ayrı ayrı hazırlanır. Hazırlanan kapaklar daha sonra kitabın sırtına yapıştırılır.

2. Türk ciltçiliğinde, cildin formalarını tutmak amacıyla yapılan ve bir tür omurga görevi gören “şiraze”, makine işi değil, el örgüsüdür.

3. Ciltlerde “dip” diye de anılan “sırt” kesinlikle düzdür.

4. Cildin süslemeleri (tezyinatı) belli yerlerde değil, aşağı yukarı her yanında bulunur. İki kapak, mikleb ve sertab, Türk ciltlerinde birer süsleme düzeyidir.

5. Alt kapağa iki parça eklenmiştir. Sertab ve mikleb diye anılan bu parçalar, Türk cildinin asıl bölümlerini oluşturur.

6. Klasik Türk cildinin sırtında yazı bulunmaz.

7. Yazı ya da süslemede ezme altın klasik yöntemle hazırlanarak kullanılır. Sonradan zer-mühre (ucu kıvrık, havan tokmağı gibi araç) kullanılarak, sürülen altın parlatılır.